Geçmişten Günümüze Mezopotamya’da Kalkınma: Mardin Örneği

Milattan önce 2100 yıllarında yazılmış 12 tabletten oluşan Gılgamış Destanı tarihin bilinen ilk yazılı destanıdır. Gılgamış Destanı çoğu kez dini kaynaklarla karşılaştırılmaktadır. Bir kurumsal-kalkınma iktisatçısı olarak destanın benim için en önemli yönü, aslında içinde bir kalkınma hikayesi barındırmasıdır. Kalkınmanın kökenlerinin yine Mezopotamya’da çıkması şüphesiz ilklerin coğrafyası için şaşırtıcı değildir. Gılgamış; bir kral oğlu olarak doğmuş, saraydan bebekken bir kehanet nedeniyle atılmış ve bir çiftçi tarafından yetiştirilmiştir.  Gel zaman git zaman büyümüş kralsız kalan Uruk kentinin yaşlıları tarafından şehrin kralı olarak seçilmiştir. Seçilir seçilmez Kiş kentinin kralı Agga ona tabi olmasını istemiş, Gılgamış kentin yaşlıları ve gençleri ile ayrı ayrı istişare etmiştir. Gençler; özgürlüklerini vermek istememiş, Agga’ya boyun eğilmeyeceğini belirterek savaşa hazır olduklarını bildirmişlerdir. Yaşlılar ise Agga’dan ve ölümden korkarak, Agga ile anlaşma yapılmasını önermişlerdir. Gücüne ve gençliğine güvenen Gılgamış; Agga’ya karşı çıkmayı benimsemiş, bu kararlılığı gören Agga geri adım atmıştır. Günümüzde X, Y, Z kuşak arasındaki farklılıklar tartışılırken, nesiller arasındaki yaklaşım ve davranış farklılıkları benzer bir durum değil midir?

Gılgamış’ın şehrin gelişmesi için yaptığı ilk iş halkıyla beraber o güne kadar görülmemiş bir duvar örmek olmuştur. Destanda bu anlatış ise işbirliğini ve birlikteliği kutsar niteliktedir. Fırat nehrinin kıyısında yer alan Uruk; ticaret, bilim ve üretim merkezidir. Şehrin görkemini ve zenginliğini kıskanan, yemek pişirmek için ateş bile yakamayan komşu halklar; Uruk’a ara ara saldırıp kan döküyor, yağma yapıyordu. Bunu engellemek için ilk iş, şehri koruyacak kalın duvarlar yapmak olmuştur. “Ama bu işi sadece ben yapmadım, Uruk’un tüm erkekleri aylarca eve gitmemiş, ağlayıp sızlayarak duvarı, kuleleri ve kapıları yapmıştır. Bu duvarı herkes birlikte inşa etti, Uruk halkı artık gece rahat uyuyabilmektedir.” Uruk’ta güvenlik sağlandıktan sonra şehrin geliştiğini görebilmekteyiz.

Destanda anlatılan diğer bir olay ise Uruk kentinin yakınında bulunan sedir ormanlarının zenginliğinin Humbaba (Sümercede Huvava) adında dev bir canavar yüzünden kullanılamamasıdır. Humbaba; Gılgamış ve onun en yakın dostu Enkidu’nun iş birliği ile yenilmiş, Uruk halkı sedir ormanlarının zenginliğine kavuşmuştur. Humbaba, bir kentin veya bölgenin potansiyelini kullanamamasına sebep veren çıkar topluluğu veya kalkınmanın önündeki engel değil midir? Buna ek olarak destanda Gılgamış kentliliği temsil ederken, Enkidu kırsallığı temsil etmektedir (Uzun yıllar sonra yazılmış İbn-i Haldun’un Mukaddime kitabında bu ayrımı Ümran Bedevi ve Ümran Medeni (Hadari) ayrımında görebilmekteyiz.) Bu nedenle kalkınmanın çok yönlü kırsal-kentsel strateji birlikteliğini içermesi gerekmektedir.

Gılgamış Destanı’ndan günümüze geçmeden önce ilginç bir bilgiye daha yer vermek istiyorum. Belki de Mardin’in en ihtişamlı zamanını yaşadığı Artuklu Beyliği döneminde vergi; bir kalkınma politikası olarak kullanılmıştır. Ulu Caminin doğu avlu duvarının dış cephesinde bir vergi emri kitabesi yer almaktadır: 

“ ……. keyfi olarak tesis edilen erzak ve vergi alımının iptaline ki bunlar, zabitlerin aldığı erzak, un pazarından, üzüm sıkılan yerden, kurutulmuş meyveden, hayvan ticaretinden ve Mardin’e ağır gelen bütün vergiler, aynı şekilde temel ihtiyaç maddeleri, muhtesip, vali, kadılar ve onlara bağlı kişilerce tespit ve hukuki kayıtların açılmasından alınan vergilerin kaldırılmasını emretti…..” (Çağlayan, M. (2017), Mardin Ortaçağ Anıtları ve Yapım Teknikleri). Bu vergi muafiyet kitabesine neden yer verdiğimi yazımın sonunda daha iyi anlayacaksınız. Şüphesiz Artukluların bu vergi politikası ile Ortaçağ’da İpek Yolu üzerindeki şehirlere göre daha dar bir ticaret ağı olan Mardin; tüccarlar için daha cazip hale getirilmeye çalışılmıştır. Vergi muafiyetleri sayesinde Mardin, Orta Çağ’da İpek Yolu’nun önemli ticaret merkezleri olan Nisibis (Nusaybin) ve Dunaysır (Kızıltepe) ile rekabet edebilecek düzeye gelmiştir. Günümüzde Mardin hala İpek Yolu aksı üzerindeki Diyarbakır, Şanlıurfa, Gaziantep, Şırnak gibi şehirlerle farklı sektörlerde rekabet halindedir. Ekonomik olarak batısında olan şehirlerin (Gaziantep, Şanlıurfa) gerisinde olsa da…

Mardin ilinde hali hazırda 854.716 yerli ve 88.986 geçici koruma altındaki göçmen olmak üzere toplam 943.702 kişi yaşamaktadır. Son 9 yıldır %10,6’sı göçmen olan bir ilin hesaplamalarının sadece yerel nüfusla yapılması gerçek sonucu veremeyebilir. Sadece yerli nüfus ile TÜİK tarafından 2019 yılı kişi başına GSYH 5.083 ABD doları hesaplanmıştır. Göçmenlerin nüfusa eklenmesi ile elde edilen rakam 4.603 ABD Dolarıdır. Türkiye için hesaplanmış rakam aynı yıl için 9.213 ABD Dolarıdır. Bu hesaplamalarda kullanılan Döviz Kuru 5,68’dir. 2020 yılı sonunda Merkez Bankası Efektif Döviz Kuru 7,41 USD/TL’dir. Bu kapsamda Mardin’in 2020 yılında pandemiden dolayı büyümediği varsayılırsa mevcut durumda 2020 yılının sonunda Mardin kişi başına GSYH’sı yıllık sadece 3.528 ABD Dolarıdır. Diğer bir tabir ile Mardin’in kişi başına düşün yıllık GSYH’sı Türkiye’nin sadece yarısıdır (Bu seviye Filistin, Bolivya ve Cibuti gibi ülkelerin seviyesindedir.) Ekonomik kalkınma ölçütlerinde sadece kişi başına düşen yıllık GSYH dışında sağlık, eğitim, konut gibi parametreleri içeren Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksleri (SEGE) kullanılmaktadır. SEGE değerleri iller arasında refah karşılaştırması yapabilmekte, iller arasında göç nedenlerini ortaya koyabilmektedir. Daha önce gerçekleştirilmiş (SEGE) sıralamalarına göre Mardin’in konumu aşağıdaki gibidir: