Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi – Mardin

 Yakın zamanda İlçelerin gelişmişlik düzeyinin hesaplandığı Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sıralaması Araştırmaları (SEGE) açıklandı. Geçmişte Devlet Planlama Teşkilatı ve Kalkınma Bakanlığı, günümüzde ise Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hesaplanan SEGE; politika, strateji ve kamu uygulamalarına girdi sağlamak amacıyla illerin ve ilçelerin sosyo-ekonomik gelişmişliklerini nesnel olarak ölçen ve karşılaştıran analiz çalışmasıdır. Çalışmada, sosyo-ekonomik gelişmişliği ölçen değişkenler kullanılarak illerin ve ilçelerin gelişmişlik düzeyleri istatistiksel tekniklerle analiz edilmekte ve söz konusu birimlerin gelişmişlik sıralaması ortaya konmaktadır.

Gelişmişlik endekslerine, ekonomik gelişmişliği ölçen endekslerden evirilerek eğitim, sağlık, sosyal refah gibi yeni değişken başlıklar eklenmiştir. Ekonomik gelişmişlik düzeyi kişi başına düşen Gayrisafi Yurt İçi Hasılanın (GSYH) hesaplanması ile ölçülebilmektedir. TÜİK verilerine göre 2020 yılında Türkiye’de Kişi Başına GSYH yıllık 60.525 TL (cari dolar kuru ile 4.133 ABD Doları) iken Mardin’de Kişi Başına GSYH 35.478 TL (cari dolar kuru ile 2.422 ABD Doları) olarak gerçekleşmiştir. Mardin; ekonomik gelişmişlik endeksine göre Türkiye ortalamasının neredeyse yarısı seviye ile tüm iller arasında 68. sırada yer almaktadır.  Bu veri Dünya ölçeğinde Papau Yeni Gine ve Kongo arasında bir yerde yer almaktadır. Mardin için hesaplanan GSYH için sadece yerel nüfus hesaplamalara katılmıştır. Nüfusunun yaklaşık %10’u mülteci olan Mardin’de ekonomik hayata entegre bu kesimin de hesaplamalara katılması durumunda, ekonomik gelişmişlik seviyemizin daha da kötü olduğu ortaya çıkacaktır.

Ekonomik gelişmişlikte bu seviyede iken, sosyo-ekonomik Gelişmişlik Endeksi’nde ne durumdayız?  Bugüne kadar İl SEGE çalışmaları 1969, 1972, 1980, 1985, 1991, 1996, 2003, 2011, 2017 yıllarında İlçe SEGE çalışmaları 1966, 1981, 1985, 1996, 2004, 2017, 2022 yıllarında hesaplanmıştır.

Mardin ilinin ve ilçelerinin  SEGE sıralamaları yıllara göre aşağıdaki gibi gerçekleşmiştir.

Mardin’in sıralamada gelebildiği en yüksek seviye 1980 yılında 67 il arasında 48. sıra olmuştur. Bunda büyük ihtimalle Mardin’de sanayiyi başlatan merhum Fehim Adak’ın rolü büyüktür. (Bu nedenle belki de mevcut sistemde Mardin’in nitelikli bakan çıkartmaya tekrar odaklanması gerekiyor.) Son on yılda Mardin’in seviyesi sondan 8 inci olarak sabitlenmiş durumdadır. İlçeler sıralamasında Mardin 1966-2017 yılları arasında sürekli gerilemiş, 2017-2022 arasında kişi başına düşen alışveriş merkezi alan metrekaresinin endekse eklenmesi ile ciddi bir gelişme kat etmiştir. (Mardin özelinde AVM için ayrı bir yazı yamak gerekir). Maalesef büyükşehirler arasında merkez ilçesi en az gelişmişlik düzeyine sahip ildir. İlçelerde ise nüfus büyüklüğüne benzer bir eğilimle sıralama gerçekleşmiştir.

Politika ve yatırım programında ilçeler arasında önceliklendirme “Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Endeksi” (SEGE) kullanılarak yapılabilir. Kalkınma için çok yönlü bir yaklaşım geliştirmek gerekmektedir. Örneğin büyük özel sektör yatırımı kalkınmaya etki eder mi? Mazıdağı örneğinde görüldüğü gibi çok katkı yaratamadığı anlaşılıyor. Peki, Mardin nerede yanlış yapıyor? Nüfusun büyük bir kısmı ova kesiminde yaşayan ve tarım ile geçinen Mardin’de su gelince bazı ilçelerde problem çözülecek mi? Maalesef bunun garantisi yok gibi. En bariz örnek, Mardin’ komşu Şanlıurfa’dan verilebilir. 1994’ten beri sulamaya kavuşmuş Harran 973 ilçe arasında sonuncu sıradadır.  Mardin’in kalkınması en önemli sermaye olan insan sermayesinin güçlendirilerek çok yönlü planla, programla, projelendir ve uygula yaklaşımıyla mümkündür. Bunun mümkün olması yetişmiş insanlar ve itibarlı-yerleşik kurumlarla mümkündür. Yetişmiş insanların tutulabilmesi için Mardin’i sıçrama tahtası olarak kullanan “ben ben ben” diyenleri değil hakikaten Mardin’e katma değer yaratan insanları bölgede tutmalı, işini yapmayan kurumlara ya çeki düzen vermeli ya da kapatmalıyız. Buna ek olarak sivil toplum yaklaşımı ile Mardin’in kalkınması için “Kalkınma Akademisi” kurmalıyız. Bu akademi en azından ne durumdaydık ne olduk, yatırım programlarında Mardin’e hangi elbise biçildi takip edebilecek.